Năm 1836, vua Minh Mạng cho đào con sông dài gần 5 Km, chia làng thành 2 làng: Mỹ  Xuyên Đông và làng Mỹ Xuyên Tây. Hiện, con sông này vẫn còn dấu tích là một vùng trũng rộng, kéo dài từ Cầu Chìm vòng qua làng Mỹ Xuyên Đông, làng Mỹ Cựu, làng Mỹ Xuyên Tây đến phía đông cầu Câu Lâu, chạy ra đến làng nghề dệt chiếu truyền thống Mỹ Phước, xã Duy Phước. Từ khi có con sông chạy qua giữa làng, Mỹ Xuyên Đông hình thành cảnh trên bến, dưới thuyền đông vui tấp nập. 

Làng Mỹ Xuyên Đông ngày đó rộng 1.700 mẫu (tương đương 850 ha) nằm ở bờ Nam sông Thu Bồn, toàn bộ là đất công điền. Nơi đây ngoài thôn xóm liền kề đông đúc với những ruộng lúa rộng lớn, còn có nhiều bãi dâu ven sông như bãi dâu Đông Khương (nằm sát bên Dinh trấn Thanh Chiêm, Điện Bàn), bãi dâu Đền Đài (gần Cầu Đen cũ, đường qua vùng Gò Nổi), bãi dâu Chơn Tâm (phía Cầu Chìm). Vì vậy, nghề dâu tằm sớm phát triển ở Mỹ Xuyên Đông.

Nhưng theo ông Văn Công Chân, Phó Ban trị sự làng, là một người am hiểu rất tinh tường về lịch sử làng Mỹ Xuyên Đông thì cho rằng: Cái tên Bến Giá gắn với nghề làm giá đậu xanh. Trước đây, cát ven sông Thu Bồn trắng, sạch nên bà con sử dụng cát để rấm giá và đem giá rửa ở bến sông nước trong vắt, lâu dần người làng gọi quen thành Bến Giá.

                                                                               

          Các vị thần được phong cho làng bao gồm những vị cao quý nhất trong hệ thống phong thần của triều Nguyễn như: Đông Hựu Thuận, Đông Quảng Hậu, Bạch Mã Tôn... Và đặc biệt, sắc phong của vua Minh Mạng ban năm 1824 thuộc hàng sắc phong cổ nhất còn được lưu giữ ở Quảng Nam.

Để có thể bảo tồn trọn vẹn 32 đạo sắc phong trước dòng biến thiên của lịch sử và bao trận càn quét của giặc, người dân Mỹ Xuyên đã tốn không ít công sức. Các bô lão trong làng kể lại rằng, thời chiến tranh, mặc cho mưa bom, bão đạn, cả làng chuyền tay nhau giữ sắc phong đến cùng. Hiện 32 sắc phong đang được cất giữ cẩn thận tại nhà ông Nguyễn Văn Thanh 84 tuổi, ở xóm Mỹ Nga, thôn Xuyên Đông 1.

Không những thế, hiện làng Mỹ Xuyên Đông còn có bộ lư đồng, nặng gần 150 Kg, với lư hương to đồ sộ, cặp chân đèn to bằng bắp chân người lớn cao gần 1 mét.

Ông Văn Công Chân- Phó ban trị sự làng Mỹ Xuyên Đông cho biết: :“Đến hôm nay, 32 sắc phong vẫn được lưu giữ và bảo quản cẩn thận. Đó là báu vật quý giá mà làng chúng tôi  thừa hưởng được. Thế hệ chúng tôi và con cháu luôn ý thức và ghi nhớ công ơn của các vị tiền hiền, nhất là vị hùng long hầu Lê Qúy Công. Nhờ vậy mà chúng tôi có mảnh đất phì nhiêu làm ăn, sinh sống. Chắc chắn rằng, con cháu sau này luôn phát huy đạo lý uống nước nhớ nguồn, ăn quả nhớ kẻ trồng cây, gìn giữ và tôn kính 32 đạo sắc phong”.

 Do thiên tai địch họa nên những chứng tích của làng gần như bị xóa mờ, song gần nhà ông Nguyễn Quang Ấn- Trưởng ban trị sự làng vẫn còn cái giếng có niên đại gần 150 năm. Theo ông Ấn, từ nhỏ ông đã thấy cái giếng này rồi và cha ông kể lại rằng cái giếng này là của ông Nguyễn Văn Tiến (đã mất). Giếng được xây bằng đá tảng, miệng hình vuông, sâu hun hút, nước đầy quanh năm. Bây giờ người ta không dùng nước giếng đào nữa nên bà con trong xóm dùng lưới B40 rào để bảo vệ. Trước kháng chiến chống Mỹ, tại làng còn có trường hát chợ Đình, đêm đêm nam thanh nữ tú dìu dặt rủ nhau đi xem hát, xóm làng nhộn nhịp, đông vui.

Bây giờ, mỗi năm, vào ngày 12.2 Âm lịch, làng Mỹ Xuyên Đông lại tổ chức lễ Tế xuân cầu an, với phần lễ nghiêm trang, con cháu trong làng dâng cúng những sản vật làm ra từ mảnh đất màu mỡ của làng, để tỏ lòng ghi lòng, tạc dạ, tri ân công đức các bật tiền nhân, đã có công khai cơ lập làng, lưu giữ cho muôn đời sau; phần hội tưng bừng náo nhiệt với những trò chơi dân gian mang đậm bản sắc của văn hóa lúa nước. Trong những ngày hội làng con cháu trong làng cùng quần tụ về đình làng, ngồi dưới gốc đa nghe các bô lão kể chuyện, căn dặn phải quý trọng những báu vật mà cha ông hàng trăm năm nay đã cất công tạo dựng và gìn giữ.

Bà Lưu Thị hiền Phương- Trưởng phòng Văn hóa và Thông tin huyện Duy Xuyên khẳng định:“Đây là ngôi đình có nhiều đạo sắc phong nhất Việt Nam. Vì vậy, nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị di tích đó, hàng năm, ngành có sự phân công, phân cấp cho địa phương để quản lý, hỗ trợ, tào điều kiện tổ chức lễ hội, tôn tạo, trùng tu để bảo tồn. Và trong chương trình nhà trường thân thiện, học sinh tích cực, đã lồng ghép giáo dục di sản, di tích vào đây. Đồng thời, huyện đã có chủ trương xã hội hóa công tác tổ chức lễ hội và trùng tu tôn tạo. Qua đó, nhân dân đoàn kết, cùng nhau giữ gìn tôn tạo di tích và giáo dục thế hệ mai sau”.

Ngôi làng gần 550 năm hình thành gắn liền với danh tướng Hùng Long Hầu Lê Quý Công, mộ của ông được công nhận lịch sử cấp tỉnh vào năm 2006 . Đình Mỹ Xuyên Đông được xếp di tích lịch sử cấp tỉnh vào năm 2011. Người dân làng Mỹ Xuyên Đông giữ gìn 32 sắc phong như là báu vật của làng, của mỗi gia đình, tộc họ và kế thừa, phát huy truyền thống của cha ông trong công cuộc xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến và đậm đà bản sắc dân tộc.

Hoàng Thơ