Thị trấn Nam Phước từ lâu được biết đến như một trong những đô thị phát triển và sầm uất nhất xứ Quảng. Nhưng ít ai biết được rằng, ngay giữa lòng Nam Phước vẫn đang tồn tại một ngôi làng cổ, lưu giữ trọn vẹn những giá trị truyền thống của làng quê Việt Nam, từ sân đình, bến nước cho đến gốc đa cổ thụ... Không những thế, làng còn rất nổi tiếng với kỳ tích lưu giữ đầy đủ 32 đạo sắc phong từ thời Minh Mạng đến thời Khải Định.

Các vị bô lão trong làng cho biết, nếu căn cứ vào văn bia khắc ở lăng ngài tiền hiền Lê Quý Công thì năm 1471, sau khi lập ra Đạo Thừa tuyên thứ 13 ở Quảng Nam, vua Lê Thánh Tông đã để Chánh đề đốc Hùng Long Hầu Lê Quý Công cùng 12 vị tướng khác ở lại vùng đất vừa mới khai lập để giữ vững bờ cõi, làng Mỹ Xuyên hình thành từ đó.

Nhưng theo tài liệu của phòng Văn hóa - Thông tin huyện Duy Xuyên, sự việc lại diễn ra như sau: Năm Nhâm Tuất (1442), vua Lê Nhân Tông lên ngôi khi tuổi còn nhỏ, Hoàng Thái Hậu Nguyễn Thị Anh được quần thần mời buông rèm trông coi việc chính sự. Lúc này, bà nghe lời dèm pha của các gian thần, giết hại những tướng đang làm nhiệm vụ tại Chiêm Thành như Trịnh Khả, Lê Khắc Phục... 

Các tướng lính bất mãn không quay về đất Bắc nữa, ở lại lập làng định cư. Lê Quý Công là một trong số đó và làng Mỹ Xuyên được lập nên trong giai đoạn này. Như vậy, rất có thể làng Mỹ Xuyên được lập trước cả ngôi làng cổ lớn nhất Quảng Nam - Ngũ xã Trà Kiệu (năm 1470). 

Làng Mỹ Xuyên ngày đó rộng 1.700 mẫu (tương đương 850 ha) nằm ở bờ Nam sông Thu Bồn, toàn bộ là đất công điền. Người dân đến tuổi được cấp đất làm ăn và không có nạn bao chiếm như làng khác. 

Nơi đây ngoài thôn xóm liền kề đông đúc với những ruộng lúa rộng lớn, còn có nhiều bãi dâu ven sông như bãi dâu Đông Khương (nằm sát bên Dinh trấn Thanh Chiêm, Điện Bàn), bãi dâu Đền Đài (gần Cầu Đen cũ, đường qua vùng Gò Nổi), bãi dâu Chơn Tâm (phía Cầu Chìm). Vì vậy, nghề dâu tằm sớm phát triển ở Mỹ Xuyên.

Năm 1836, vua Minh Mạng cho đào con sông chia làng thành Xuyên Đông và Xuyên Tây. Hiện, sông này vẫn còn dấu tích là một vùng trũng rộng, kéo dài từ Cầu Chìm vòng qua làng Mỹ Xuyên đến phía đông cầu Câu Lâu. Từ khi có con sông chạy qua giữa làng, Mỹ Xuyên hình thành cảnh trên bến, dưới thuyền đông vui tấp nập. 

Trong Nam ngoài Bắc đều ghé vào mua sản vật tơ - lụa - đường - gạo (một cơ cấu kinh tế nông - công - thương nghiệp hình thành rất sớm trên đất Thăng Hoa mà Lê Quý Đôn đã viết trong Phủ biên tạp lục: "Người phủ Thăng, phủ Điện dệt được các loại the, đoạn, lụa, là hoa hòe chẳng kém gì Quảng Đông").

Bến nước của làng có tên là bến Giá. Tương truyền, năm đó, chúa Nguyễn Phúc Lan đang giương thuyền rồng thưởng ngoạn phong cảnh thì bỗng đâu trên bờ văng vẳng tiếng hò: "Tai nghe chúa ngự thuyền rồng/Thiếp thương phận thiếp má hồng hái dâu/Thuyền rồng chúa ngự nơi đâu/Thiếp thương phận thiếp hái dâu một mình". Vua bèn sai lính dừng thuyền rồng lên bờ tìm thôn nữ vừa hát và đưa về cung, sau này bà là Hiếu Chiêu Hoàng hậu. Từ đó, nơi thuyền vua dừng lấy tên là bến Giá.

Hơn 200 năm bảo vệ sắc phong

Tuy có thể chưa phải là làng cổ nhất xứ Quảng nhưng Mỹ Xuyên có quyền tự hào là làng sở hữu nhiều sắc phong nhất Việt Nam hiện nay. Các vua triều Nguyễn, từ năm Minh Mạng thứ 5 (1824) đến năm Khải Định thứ 9 (1924) đã ban cho làng 32 Đạo sắc phong. 

Ông Nguyễn Văn Bổn (nhà nghiên cứu lịch sử làng Mỹ Xuyên) lý giải việc Mỹ Xuyên được ban nhiều sắc phong là nhờ việc đào con sông đi ngang qua làng, dân vẫn thường gọi là sông Đào, để phục vụ nhu cầu thủy lợi và quân sự của trấn Quảng Nam xưa. Hơn nữa, làng có vị tiền hiền Lê Quý Công đã khai khẩn đất đai cho bà con canh tác nổi tiếng khi xưa. 

Nhưng để có thể bảo tồn trọn vẹn 32 đạo sắc phong trước dòng thiên di của lịch sử và bao trận càn quét của giặc, người dân Mỹ Xuyên đã tốn không ít công sức. Các bô lão trong làng kể lại rằng, thời chiến tranh, mặc cho mưa bom, bão đạn, cả làng chuyền tay nhau giữ sắc phong đến cùng.

Đầu tiên, người làng giấu các đạo sắc phong trong đình, miếu, nhà dân..., nhưng sau đó, địch càn quét ngày càng rát hơn nên người làng buộc phải chôn sắc phong xuống đất để bảo vệ. Khi hết giặc Pháp, Mỹ thì lại đến giặc "lụt", có trận lụt lớn, sợ nước lũ cuốn trôi "báu vật" của làng, người dân "hò nhau" ôm các đạo sắc phong lên cầu Câu Lâu làm lều lánh nạn, đợi nước rút mới dám đem sắc phong về đình làng cất giữ. "Mất sắc phong, còn gì là làng nữa!", ông Nguyễn Quang Pháp (Trưởng làng) khẳng khái.

Cây đa cổ thụ hiếm có

Ngay giữa làng Mỹ Xuyên là lăng mộ của ngài Hùng Long Hầu đề đốc Lê Quý Công. Về hướng Tây cách lăng này gần 100 mét là ngôi đình làng được kiến thiết tam gian nhị hạ, theo kiểu chồng rường giả thủ với cột kèo được chạm khắc công phu, bên ngoài trang trí cổ tân hội họa vô cùng tinh xảo. 

Trước đình có cây đa cổ thụ với đường kính gốc tới 20 mét, cành lá tỏa ra che kín 5 sào đất. Dưới tán đa này là ngôi chợ có tên là chợ Đình (còn gọi là chợ Cây Đa), ngôi chợ lớn nhất Duy Xuyên từ năm 1965 trở về trước.

Cây đa cổ thụ của làng được trồng từ khoảng năm 1836 khi vua Minh Mạng cho đào sông. Qua thời kháng Pháp, cây đa này vẫn tồn tại và phát triển xanh tốt, tán lá che kín cả một vùng rộng lớn. Sau năm 1954, hầu hết các trò chơi xuân như bài chòi, bài ghế, lô tô, xổ tam hường, bịt mắt đập nồi đất... đều diễn ra ở đây. 

Gốc đa chằng chịt rễ lớn bao quanh nên có nhiều chim sáo đến ở. Năm 1965, chiến sỹ du kích đã nấp trong các hang hờm trên thân cây, ném lựu đạn xuống tiêu diệt hai trung đội Bảo an. Ba năm sau, địch đã đem xăng bột tới chất quanh gốc đa và châm lửa đốt ba ngày ba đêm và chúng dùng DKZ từ đồn Đại Hàn (gọi là đồn Thám) bắn thẳng vào làm đa cháy tận gốc.

Nơi cây đa bị đốt sụp xuống một hố sâu, bà con đã nhiều lần có ý định trồng lại cây đa khác, nhưng do giặc quần thảo vùng ấy quá nhiều nên không thể. Năm 1974, tình hình chiến sự yên ắng hơn. Lúc này, ông Nguyễn Văn Hạc ở Đà Nẵng đã đem về một cây đa nhổ từ một ngôi miếu ở đường Thống Nhất (nay là đường Lê Duẩn, Đà Nẵng). Chính ông Nguyễn Quang Hành (Mười Ngữ) và ông Ninh Tặng đã lấy xà beng đào đất chỗ gốc đa bị cháy để trồng cây đa mới. Cây đa mới ngày một phát triển.

Người dân nơi đây nói rằng, mới hơn 40 tuổi mà cây đa này sum suê, cả chục người ôm không xuể là bởi nó sống bằng tro mùn của cây đa cũ. Mỗi năm, "cụ đa" thay lá hai lần vào mùa xuân và mùa thu và điều kỳ lạ, tất cả lá rụng một lần, chứ không kéo dài từ ngày này sang ngày khác, hễ cây ra rễ con trắng ngần như giá đỗ là báo hiệu trời sắp mưa... 

Mỗi năm, vào ngày 12.2 Âm lịch, làng Mỹ Xuyên lại tổ chức lễ Tế xuân cầu an. Con cháu trong làng cùng quần tụ về đình làng, ngồi dưới gốc đa nghe các bô lão kể chuyện, căn dặn phải quý trọng những báu vật mà cha ông hàng trăm năm nay đã cất công tạo dựng và gìn giữ.

                                                                                    Theo PL&ĐS