Trên đường rẽ vào Mỹ Sơn, tôi mong bắt gặp đâu đó những thiếu nữ mặc trang phục Chăm, những đàn ông đầu quấn khăn, những nếp nhà mái lá với những vật dụng sinh hoạt bình dị của người nông dân Chăm, nhưng tuyệt đối không thấy, màu ngói, màu tôn và tường xây đã che lấp màu xanh bất tận của quá khứ.

Càng hiểu để bảo tồn một không gian nghệ thuật xưa cũ còn bao việc phải làm, nếu không, những tháp Chăm sẽ đơn điệu trong ý nghĩa là điểm nhấn kết nối giữa quá khứ và hiện tại mà thiếu tính quần tụ sống của một di sản, vốn là nguyên khí của di sản.

Việt Nam có tới 225 đền, tháp Chăm rải rác từ Thừa Thiên - Huế đến Bình Thuận, cả ở Tây Nguyên, là cụm bảo tàng quý giá về nghệ thuật xây dựng, chạm khắc, về quan niệm của người Chăm xưa về vũ trụ, thần linh, con người...

Chính nghệ thuật vẽ - chạm - khắc trên gạch đạt đến độ hoàn hảo và màu đỏ ong ong của những viên gạch xây nên những tòa tháp đã tồn tại từ thế kỷ thứ IV đến bây giờ mà vẫn “trơ gan cùng tuế nguyệt” đã đủ để mở ra vạn điều lý thú, huyền bí. Người xưa, bằng thủ thuật gì mà khi “vọc đất” để ngàn năm hơn gạch vẫn chuyên chở được tình đất và tình người mà không hề phai sắc?

Phải chăng Mỹ Sơn là nơi hội tụ của tất cả tinh hoa từ 225 đền tháp kia, để trở thành báu vật muôn đời của nhân loại. Mỹ Sơn không còn là một quần thể kiến trúc cổ xưa, mà ẩn chứa trong những tòa tháp, những linga với bao nét hoa văn là tầng tầng lớp lớp phù sa văn hóa từ thế hệ này chuyển tiếp sang thế hệ khác, tính bằng thiên niên kỷ, bằng sức sống kỳ diệu bắt đầu từ đất, văn hóa đất, để trở thành chứng nhân lịch sử, mang vác bao vui buồn của thời gian.

Mười sáu thế kỷ qua, Mỹ Sơn là chứng nhân mở ra hay giấu kín bao câu chuyện nổi trôi đầy thân phận của nền văn hóa Chăm với những hưng phế, thịnh suy...

Những nghệ nhân Chăm xưa đã giấu gì vào những viên gạch tạo nên những quần thể kiến trúc mà kỹ thuật xây dựng bí ẩn mang màu huyền thoại, để thành tòa, thành tháp? Để đến hôm nay Mỹ Sơn hiện hữu đến ấm lòng thông qua sợi dây kết nối trong mối quan hệ triết lý trường cửu không thuộc về gạch, mà vĩnh cửu thuộc về đất.

Và do vậy, sức hấp dẫn của Mỹ Sơn thuộc về lòng tin của những cư dân xưa và nay, rằng, dưới chân các tòa tháp có những "bộ rễ" bằng gạch để hút tinh khí trong lòng đất mẹ nuôi thân tháp. Nếu chặt đứt "bộ rễ", tháp sẽ "chết khô" như một loài cây...

Và như thế, với những cư dân Chăm xưa, đất trở thành tôn giáọ, từ đất, trí tưởng tượng về cái đẹp được phát kiến, bay bổng, được bồi đắp, để trải qua hàng nghìn năm với bao biến thiên của lịch sử, bao tai họa mà những ngọn tháp - đất - nung vẫn tồn tại!.