Giải mã bí ẩn Triền Tranh

    Năm 2010, sau khi dự án xây dựng đường cao tốc Đà Nẵng - Quảng Ngãi được phê duyệt, tại bước thiết kế cơ sở đã phát hiện ra tuyến đường này đi vào trung tâm di tích Triền Tranh - đã được công nhận là di tích khảo cổ cấp tỉnh vào năm 2006. Sau khi có đánh giá của các chuyên gia khảo cổ, hướng tuyến đi này được điều chỉnh, phân định mốc di tích cách đường cao tốc hơn 70m. Tuy nhiên, do di tích có quy mô lớn, khi triển khai thi công, đơn vị thi công phát hiện còn nhiều phần của di tích nằm sâu dưới lòng đất. Những dấu tích kiến trúc mới được xuất lộ. Viện Khảo cổ học vào cuộc và được sự đồng thuận của Bộ VH-TT&DL tiến hành khai quật 3.000m² di tích nằm trong khu vực đường cao tốc đi qua nhằm thu thập thêm tư liệu, nhận thức rõ hơn về di tích Triền Tranh đồng thời di dời di tích, giải phóng mặt bằng phục vụ cho việc xây dựng dự án.

    Trong quá trình khai quật khảo cổ, khảo sát, các nhà nghiên cứu nhận định Triền Tranh là một công trình kiến trúc tôn giáo bị sụp đổ, bao gồm nhiều kiến trúc tạo nên trung tâm tôn giáo hoàn chỉnh theo trục đông - tây. Theo trục này, các nhà khoa học phát hiện được các dấu tích kiến trúc như Tháp Cổng, nhà Dài (Mandapa), hồ nước thiêng, tháp thờ trung tâm… Chọn địa điểm khai quật nằm phía sau công trình kiến trúc tháp thờ, dựa vào địa hình, Viện Khảo cổ mở 30 hố khai quật. Các dấu tích kiến trúc tường bao, nhà cửa xây dựng chồng xếp lên nhau được xuất lộ trong một mặt bằng khá bằng phẳng, chạy dài theo chiều đông - tây và rộng theo chiều bắc - nam. Tiến sĩ Lê Đình Phụng - Trưởng phòng Nghiên cứu khảo cổ học lịch sử (Viện Khảo cổ học), người giữ vai trò Trưởng ban Cố vấn khoa học trong quá trình khai quật di tích Triền Tranh, cho biết nhiều thành phần kiến trúc gồm: các hệ thống tường bao cùng ngói, gạch, thanh đá bậc cửa, đồ đất nung Chăm, gốm sứ Đại Việt thời Trần, gốm sứ nước ngoài (Trung Quốc, Islam) là những hiện vật lần đầu tiên được phát hiện. Đặc biệt, sự xuất lộ của kiến trúc chia ô nhỏ ở phía sau đền thờ chính giúp hình dung về những ngôi nhà lợp ngói đã sụp đổ…

    Trong khi đó, PGS-TS. Ngô Văn Doanh, người nhiều năm nghiên cứu về văn hóa Chămpa, cho rằng sự xuất hiện của cụm di tích Triền Tranh có quy mô lớn, lại nằm cạnh kinh đô Trà Kiệu và thánh địa Mỹ Sơn, ngoài kiến trúc đền tháp chính còn rất nhiều những kiến trúc nhà ba gian lợp ngói… “Điều này cho thấy khả năng Triền Tranh có chức năng là giáo đường, là nơi tập giảng. Hàng năm, từ kinh đô Trà Kiệu, vua tập hợp giới tăng lữ về để tập giảng kinh sách, luyện kinh thờ cúng và nghi lễ, trai giới trước khi đến làm lễ ở Thánh địa Mỹ Sơn và các khu đền tháp khác trong vùng” - TS. Ngô Văn Doanh nói. Cũng theo sự phán đoán của các nhà khảo cổ, nhà nghiên cứu khoa học, sự biến mất của cụm di tích Triền Tranh ở khoảng cuối thế kỷ XII - đầu thế kỷ XIII khả năng liên quan đến cuộc chiến tranh giữa người Chămpa và người Khmer trong lịch sử. Vào giữa thế kỷ XII, những cuộc chiến tranh của người Khmer tấn công vào khu vực này đã phá hủy nhiều khu đền tháp của người Chămpa. Điều này đã được ghi chép trong một số bi ký. Trong 3.000m² vừa được khai quật, Viện Khảo cổ học cho rằng, các dấu tích kiến trúc được phát lộ thuộc hai giai đoạn sớm muộn khác nhau. Lớp kiến trúc sớm được hình thành từ khoảng thế kỷ thứ IX đến XI. Lớp kiến trúc muộn được hình thành từ thế kỷ XII đến XIII, sau các cuộc chiến lần thứ nhất giữa người Chămpa và người Khmer như đã nói.

Thống nhất phương án di dời